ELIF SHAFAK ilə müsahibə 

 

AHMET SAIT AKÇAY: Yazmağa hekayə ilə başladınız, ancaq bir kitabdan sonra romana yönəldiniz. Belə kəskin dönüşünüzü nə ilə bağlayırsınız?

ELIF ŞAFAK: Roman yazmağa başlamamışdan əvvəl müxtəlif canrlarda əsərlər qələmə almışdım, ekspermentlər aparmışdım. Hekayələr, esselər, şeirlər yazmışdım, gündəliklər tutmuşdum.

Bunların əksəriyyəti heç nəşr də olunmayıb. Sonra roman canrında yazmağa başlayanda əsl yazmaq istədiyim şeyin elə bu olduğunu anladım. Romanla özümü, içimdə bulunduğum vəziyyəti daha yaxşı ifadə etdiyimi düşünürəm. Ancaq etiraf etməliyəm ki, bu qərara gələndə məndə belə uğurlu alınacağını heç düşünməmişdim. Bu qərar hissiyyata bağlı olan bir qərardır.
Başqa bir tərəfdən bir məsələ də var: mən müxtəlif ədəbi canrları bir – birindən ayıran sərhədləri mühafizə etməyin yox, onları dağıtmağın tərəfdarıyam. Yəni romanın hekayə ya da şeirlə kəsişdiyi nöqtələrdə gəzişməyi çox sevirəm. Buna daha geniş bir baxış bucağı ilə də Baxa bilərik: mən ədəbiyyatın tarixlə, fəlsəfə ilə kəsişdiyi nöqtələrini çox sevirəm. Çünki bütün bu canrların arasında ciddi bir fərqin olduğuna inanmıram və aralarındakı keçid nöqtələrini tapmağa çalışıram. Bu baxımdan hər nə qədər romanda qərar tutmuş kimi görünsəm də, digər canrlara da qapım sonuna kimi açıqdır.

AKÇAY: Romanlarınızı əsasən tarixi sistemə oturtmaq istəyiniz tarixi yenidən yaşamaq, xatırlatmaq və bu sahədə müəyyən şeylər yaratmaqdan başqa daha hansı məqsədləri güdür?

Şafak: Mən tarixlə xüsusi olaraq maraqlanıram, xüsusən də son dövrlərdə kifayət qədər populyarlıq qazanan mikrotarixçiliklə. Dinlər tarixi, zehniyyət tarixçiliyi, mədəni tarix kimi sahələrdə düşünməyi, oxumağı, nələrisə ortaya qoymağı sevirəm. Türkiyədə bu sahələrdə ciddi boşluğun olduğunu bilirəm və inanıram ki, hələ bu sahədə biz çox iş görməliyik. Bu sahələri bu qədər çox sevdiyimə görə etdiyim mütaliələrdən əldə etdiyim məlumat və duyğuları heç şübhəsiz ki, romanlarıma əlavə edirəm. Bu işin bir tərəfi. Amma digər bir önəmli məqam da var ki: mənim üçün əsas olan yazdığım hekayənin bilavasitə özüdür. Mən bir fikrin, bir düşüncənin daşıyıcısıyam. Və bir düşüncənin formalaşması üçün xeyli mübarizə aparıram. Bir hekayədəki hadisənin izinə düşürəm. Əgər o hekayədəki hadisənin izi keçmişə gedib çıxırsa, mən də həmin hadisənin arxasından keçmişə gedirəm. Yəni yola çıxanda mütləq tarixi məqamlara toxunacaq olan bir roman qələmə alım deyə bir şey düşünmürəm.

Bununla bərabər əgər hekayədəki hadisənin yolu keçmişdən keçirsə, bax həmin anda dayanıb məsələ ilə bağlı əldə edə bildiyim bütün ədəbiyyatları gözdən keçirirlər. Tarixi romanı incələyən və dəyərləndirən insanlar məncə bir şeyə qətiyyən fikir vermirlər: tarixi bir roman yazırsınızsa, işiniz iki qat, üç qat çətinləşir. Çünki o dövrlə bağlı hər bir məqamı gözdən keçirməlisiniz, çünki buna məcbursunuz. Əgər öz işinizi sevirsinizsə, bui şlə məşğul olacaqsınız. Yox, əgər sevmirsinizsə, onsuz da yorulub yarı yolda qalacaqsınız.

Digər bir insanı kədərləndirən məqam isə öz keçmişinizlə bağlı əlinizdə elə də ciddi bir ədəbiyyatın olmamasıdır. Yəni mən Osmanlıda Islam heterodoksiyası mövzusu üzərində işləyirdim və istifadə etdiyim ədəbiyyatların böyük əksəriyyəti xarici müəlliflərə aid idi. Çünki bu sahədə Türkiyədə araşdırma demək olar ki, aparılmayıb. Görüləcək iş çox, çalışma, araşdırma isə az. Müəzzəm bir mədəni qat var. Amma eyni zamanda bir o qədər də tarixdən kəskin şəkildə qopmalar, unutmalar, ciddi qəbul etməmək var.

AKÇAY: Tarix, yəni keçmiş sizin yazı tərzinizə nə kimi kömək elədi? Sizcə tarix nə dərəcədə subyektivdir?
ŞAFAK: Məncə hər tarixi yazı tərzi müəyyən bir baxış bucağından baxılanda ciddi bir mütaliədir. Buna görə də tarix yenidən bir daha yazıla bilər. Özü də dəfələrlə. Məsələn yaxın tariximizdə feminist tarixçilər bu sahədə çox maraqlı işlər gördülər. Bizim hamımızın alışdığı bir tarixi ardıcıllıq var, elə deyilmi? Bunu çox normal və doğru qəbul edirik. Renessans deyirik və bunu ayrıca bir başlanğıc nöqtəsi kimi götürürük. Halbuki feminist araşdırmaçılar Renessans dövrünün qadınlar baxımından insanlığa nə qədər xeyir verdiyini araşdırdılar. Ya da mikrotarixçiliklə məşğul olanlar orta əsrlərin heç də qaranlıq, geridə qalmış bir dövr olmadığını sübut elədilər. Hansı dövrü necə incələməyiniz yanaşmağınızla, Kim olduğunuzla sıx surətdə bağlıdır.
Bu günkü Türkiyesini, Istanbulunu düşünək. Fərqli insanlar, bu gün yaşadıqları mühiti, dünyanı fərqil görürlər və bu dünya ilə fərqli münasibətlər formalaşdırırlar. Müasir dövrə baxanda bu çoxsəsliliyi görmək mümkündür. Amma niyəsə tarixin, keçmişin bu gündən daha az qarışıq olduğunu düşünürük. Əslində isə heç də elə deyil. Ona görə tarixə ümumiləşdirmə ilə baxmağın həmişə əleyhinə olmuşam. Bəzən bəzi ümumiləşdirmələrdən elə rahat istifadə eləyirik ki. Məsələn «Islamda qadın», ya da «Osmanlıda həyat» ifadələrindən istifadə eləməmişdən əvvəl bir anlıq dayanmaq və düşünmək lazımdır. Çünki bunlar zamana və məkana görə fərqlilik əks elətdirən məsələlərdir. Hansı Osmanlı? Hansı dövrdəki, hansı məkandakı Osmanlı? Kimin gözü ilə Osmanlı? Çünki bir kənizin gözündən Osmanlı tamamı ilə fərqli görünə bilər, bir qeyri – müsəlmanın gözündən isə tamam başqa cür görünə bilər. Çoxtərəfli, çoxsəsli, dinamik və durmadan dəyişən bir həyat tərzi var qarşınızda. Buna görə də mikrotarixçilikdə ümusmiləşdirmələr yox, kiçik – kiçik izlər daha da önəm kəsb eləyir.

AKÇAY: «Pünhan» və «Şəhərin güzgüləri» romanlarınızda tarix təktərəfli incələnir, ancaq son romanınız «Məhrəm»də tarixə bir baxış bucağından baxmağa üstünlük verirsiniz. Yəni belə çıxır ki, diaxronik cizgidən sinxronik tərzə keçirsiniz?

ŞAFAK: Əslində «Pünhan»da da, «Şəhərin güzgüləri»ndə də fərqli kimliklərin bir yerdə olması var idi. «Pünhan» mənim nəzərimdə ziddiyyətin romanıdır. Insanın içində iki zidd ünsürü daşımağı əks olunub əsərdə. Əgər insan mikrokosmik varlıqdırsa, o zaman belə ziddiyyəti anacaq və ancaq makrokosmik varlıqlarda müşahidə etmək mümkündür. Bu mənada «Pünhan» təksəsli, monoton bir roman deyil. «Şəhərin güzgüləri» isə fərqli dini kimliklərin, fərqli hekayələrdən gələn insanların eyni şəhərdə üzbəüz gəlməsi, görüşməsi ilə başa çatan bir roman. Orda fərqliliklərin bir yerdə olmağı və bir yerdə olanların bir – birinə uzaq məsafədə bulunması o saat diqqətləri öz üstünə çəkir.

«Məhrəm» isə həm forma, həm də məzmun baxımından digər romanlarımdan fərqlənir. Mənim gözümdə «Məhrəm» şizofrenik mətndən başqa bir şey deyil. Həqiqətlə qurduğu münasibət bu qədər ziddiyyətli olduğuna görə deyirəm bunu. «Məhrəm»də eyni anda danışan bir çox ləhcə var, zamanda və məkanda oynamalarla əsər daha da parçalanır. Mənim üçün önəmli olan bir nöqtə də ondan ibarətdir ki, «Məhrəm» iç – içə keçən, fərqli ancaq bir – biri ilə yaxından əlaqəli olan bir sıra mətnlərdən meydana gəlir. Və hər hekayə də özü ilə birlikdə öz dilini gətirir mətnə. Yəni hekayədən hekayəyə dəyişən təkcə həmin mətnin mövzusu yox, eyni zaman dil üslubudur. 1880 – ci illərin Perası haqqında danışılanda fərqli bir dildən, «Nəzər sözlüyü» fəslində fərqli bir dildən, Şişkonun özündən bəhs etdiyi fəsildə isə tamamı ilə başqa bir dildən istifadə olunur. Bu sadəcə romanlardan gəlmə bir nüans deyil əslində. Əslində hər birimizin bir yox, bir neçə dili var. Yəni uşağımızla danışanda bir cür danışırıq, sevgilimizlə danışanda başqa cür. Hər bir insanın içində bir neçə fərqli dil var. Mən həyatın və insanların fərqli yönlərini romanlarımda canlandırmağı çox sevirəm.

AKÇAY: Karnaval bir roman dediniz; ancaq Osmanlı mühitində Qərb mühitində olduğu kimi bir karnavallaşma yoxdu axı. Bunu necə başa düşək? Çoxsəsli bir roman. Baxtini xatırladır bizə bu roman. Necə düşünürsünüz?

ŞAFAK: Baxtin karnavaldan bəzi mətnləri o biri mətnlərdən ayırmaq üçün diqqət çəkən bir çıxış nöqtəsi kimi istifadə edir. Karnaval bütün sərhədlərin, qadağaların ortadan qalxdığı, kimliklərin bir – birinə qarışdığı, hüquqların təcavüzə uğradığı bir hadisədir. Bu duyğu qabarması da adlandıra bilərik əslində bunu. Bu baxış bucağı ilə baxanda karnavalın və karnavalvari mətnlərin dili ilə adi akademik mətnlərin dilinin bir – birindən necə fərqləndiyini göstərir. Akademik mətnlər hər hansı bir həqiqəti qurur, göstərir və orda qeyri – müəyyənliyə yer ola bilməz. Karnavalvari mətnlər isə təbiri – caizsə bir yaramaz mətnlərdir. Həqiqətin həqiqət olduğunu öyrənmək üçün onu yoxlayan mətnlər. Qeyri – müəyyənliyə, qapalılığa, elastikliyə açıq olur belə mətnlər adətən. Mənim üçün belə anlayışlar çox önəmlidir. Bəlkə cə mənim öz xasiyyətimə də uyğundur, ona görə. Mütləqlikdən daha çox şərtiliyə, qatılıqdan daha çox elastikliyə, təklikdən daha çox cəmliyə açıq olan bir insanam mən. Kosmosdan daha çox xaosu tərcih edirəm həmişə. Həyatı belə görür və belə qavrayıram. «Məhrəm»ə məncə bunları gətirmişəm.
Mütləqliyə və ya dəqiqliyə önəm verən mətnlərdə yazar əvvəldən axıra kimi vəziyyətə nəzarət edir ya da ən azından özünü elə göstərir. Bildiyi bir həqiqət var yazarın. Oxucu bu doğrunu bilmədiyindən onu yazar idarə edir ya da idarə etmək istəyir. Baxtin bu cür yazarlara nümunə kimi Tolstoyu göstərir. Başqa bir tərəfdən mətndə birdən çox səsin danışmağına, hətta bir – biriləri ilə mübarizə aparmağına icazə verən çoxtərəfli və çoxsəsli mətnlər var. Bunlar yazarın gücünü və əsərdəki rolunu azaldan, oxucunun hərəkət sahəsini artıran mətnlərdir. Oxucu daha çox aktivlik göstərir bu cür mətnlərdə. Mən də bu ikinci yolu mənimsəyirəm.

AKÇAY: Postmodernist bir romanda, zamana münasibətiniz də çox qəribədir. Tez – tez fırlanan bir zaman anlayışı var və ən incə detallara kimi enməyi bacarırsınız.

ŞAFAK: Məncə Türkiyədə «postmodern» anlayışı tam dərk olunmadan istifadə edilməyə başlanılan terminlərdən birinə çevrildi. Postmodernizm özü ilə birlikdə bir sıra sualları, problemləri, incələmələri gətirməli idi. Və gətirdi də. Biz isə həmin sualları tez cavablandırdıq, problemləri tez həll elədik. Halbuki postmodernizmin modernizmin məntiqinə və işlədilmə sferasına çox ciddi nüfuz etmək istədi. Insanların mənimsədiyi ölçülərdə, anlayışlarda, mübahisələrdə çox böyük, köklü dəyişikliklər yaşandı son illər. Mən postmodernist deyiləm ancaq postmodernizmi belə tam öyrənmədən asan yolla cəmiyyətə sırımağı da qəbul etmirəm. Məncə postmodernistlərin verdikləri cavablardan yox, amma verdikləri suallardan nələrisə əxz eləmək mümkündür. Başqa bir tərəfdən postmodern roman, tarixi roman, fəlsəfi roman kimi sinifləndirmələri qəbul edə bilmirəm. Əgər bu cür sinifləndirmələr nələrisə qavramağımıza kömək edirsə, nə gözəl. Yox əgər bunları sabit kateqoriyalar kimi qəbul edəcəyiksə o zaman nə ehtiyac var ki bu cür sinifləndirmələrə? Problem də elə bundan başlayır. Çünki bu sinifləndirmələr sadəcə bizim beynimizdə və zehnimizdə var. Halbuki bir sinfə aid etdiyimiz roman başqa bir sinfə də aid ola bilər.

AKÇAY: Bir az fantastik tərəfi də var bu romanın. Keşke Mumi və Samur qız fantastic qəhərmanlardır. Şərq nəql vasitələrindən bəhrələnmisiniz deyəsən?

ŞAFAK: Şərq hekayələrini sevirəm və xüsusi diqqət ayırıram. Ayrıca dinlər tarixi ilə də çox ciddi maraqlanıram.

AKÇAY: Sonuncu dəfə Yazarlar Birliyinin mükafatını aldınız bu romanınızla. Mükafat almaq necə bir hadisədir sizin üçün bir gənc yazar kimi?

ŞAFAK: Əlbəttə çox gözəl bir duyğudur. Insanı ürəkləndirir və sevindirir. Ancaq mən diqqəti başqa bir tərəfə çəkmək istəyirəm. Bizdə hər şey cəm halında baş verir. Bizdə bir «mən» yoxdur, bizdə bir «biz» var. Qərbdə isə əsas «mən»dir. Ancaq iş yaradıcılığa gələn kimi bizdə hər şey tərsinə çevrilir. Qərbdə hər hansı bir yaradıcılıq nümunəsi ortaya qoyanda sponsor tapmaq o qədər də çətin olmur. Həm maddi, həm də mənəvi bütün ehtiyaclarını qarşılayır həmin sponsor. Bizdə isə belə deyil. Əgər hər hansı bir yaradıcılıq nümunəniz varsa və bunu davam etdirmək istəyirsinizsə, bunu çox vaxt tək başınıza davam etdirmək məcburiyyətində qalırsınız. Sizə heç kim dəstək olmur. Halbuki əgər mənim kimi yazmaqdan başqa ikinci bir işlə də məşğulsunuzsa istər – istəməz bu cür dəstəklərə böyük ehtiyacınız var.

AKÇAY: Son romanınız ayrıca kütləvi informasiya vasitələrində də çox böyük marağa səbəb oldu. Hətta bir ara bundan narahat olduğunuzu da dilə gətirdiniz. Populyar olmaq yazarı yazısından ayırırmı?

ŞAFAK: “Populyar” sözü son dərəcə rahat və heç düşünülmədən məhkum edilə bilən sözlərdən sadəcə biridir. Populyar olan hər şeyin pis və pis olan hər şeyin populyar olduğunu iddia edirik. Mən isə belə düşünmürəm. Bu ölkədə gözəlliyi və dərinliyi olan hər bir sənət əsəri uğurlu olanda və böyük maraq doğuranda buna sadəcə sevinməli olduğumuzu düşünürəm. Populyar olan hər şeyin pis olduğunu və onu mütləq özümüzdən uzaqlaşdırmalı olduğumuzu iddia edənləri başa düşmürəm. Bir tərəfdən bu ölkədə kitab oxuyanların sayısının az olmasından şikayət edir, digər bir tərəfdən də daha çox kitabın oxunması üçün lazım olan kanalların qarşısına maneə qoyuruq. Məncə əsas məsələ hər hansı bir kitabın populyar olması yox, həmin kitabın oxunaqlı olub olmamasıdır.