ROMANIN GƏLƏCƏYI
Romanlar, səhnə əsərlərindən və şeirlərdən daha tez köhnəlir; bunun səbəbi də, romanın anlatım tərzinin obyektiv olmağıdır. Teatr əsərinin canlandırılan qəhrəmanlarının xitab etdiyi bilavasitə özləridir. Işlətdiyi yanaşma tərzində heç bir vasitədən istifadə etməyən və son dərəcə subyektiv olan şairin də xitab etdiyi kimsə elə onun özüdür. Lakin romanlarda isə yazar qəhrəmanlarına xitab edir; düşüncələrini, duyğularını və tövrlərini obyektiv olaraq təsvir edirmiş kimi görünür. Əlbəttə bu təsvir edirmiş kimi görünmək tamami ilə uydurmadır, çünki əslində tamamən normal olmağına baxmayaraq- anlatım sənəti sadəcə şəxsi dünya görüşünü, diqqətcilliyini və yazarın stilini əhatə etmədiyi kimi, əksinə obyektivlik yalanı altında dövrünün hökm və təsəvvürlərində kök atmış bəzi mənasızlıqları da araya sıxışdırır. Qanunlara uyğun gəlməsi şərti ilə qəhrəman hər şeyi bilən, hər yerdə hazır və eyni zamanda bir fərd kimi çox da hər yerdə özünü göstərməyən şəxs olduğu üçün, onun vasitəsi ilə danışan zaman onun öz zamanıdır. Romanın müasirliyi, əslində bilinməməsindən və diqqətə layiq bir şəkildə olmağından daha mənalıdır.
II
Elizabet Boven hansısa bir əsərində belə bir ifadə işlədir: "Roman, poetik bir həqiqətin poetik olmayan mesacını verməyi özünə sığışdırmaz "; birincisi, çox yaxın bir zamanda bizim qavram təhlili dediyimiz semantika (məna elmi), bildiyimə inanmağıma baxmayaraq, poetik həqiqətin nə olub olmadığını və bu mövzunu həqiqətən bilib bilmədiyimi öz – özümə sual verməyə başladım. Burda, Professor Oqdeni və onun məşhur açıqlamasını yada salmamağım mümkün deyil: «Bilindiyi kimi, ölkəmizdə elmi həqiqəti, ağır bir vücudun səhv bir hissəsindəki uzaqlığının kiçik bir nöqtəsində qeyb olan cazibə kimi qəbul edirik. Indi o, məndən:
- Boven, mənə poetik həqiqət kimi qəbul edə biləcəyim bir misal verə bilərsiniz? – deyə soruşanda, cavab olaraq:
- Şərab tündlüyündə bir dəniz! - deyərdim.
- Boven, bu bir iddiadır? Və bu poetik tərzdə ifadə edilməmiş iddia necə bir romana çevrilə bilər?
Hər halda xanım Boven ilə eyni düşüncədəyəm, lakin onun tərzi daim izaha möhtacdır. Gerhard Hoptmannın bu cümləsi də yaddan çıxarılmamalıdır: «Şeir yazmaq, söz arasında mövcud olan, lakin gizlənən əsl kəliməni danışdırmaqdır.» Mənə elə gəlir ki, romanın mövzusu da, eyni şəkildə müəyyən bir zamanın qiyafələrinin və alışqanlıqlarının örtüsü arxasında, keçmişə aid bir hadisənin uzaqlardan gələn əksi – sədasıdır. Burdakı “Keçmişə aid” kəlməsi, Yunqun Arxetipiki (ilkin nümünə) mənasında arxaik və «qədim bəşəri» kimi başa düşülməlidir. Arxetiplər, insan varlığında əsas özəlliklərini tapan və tez – tez təkrarlanan tipik hadisələrdir. -; atalarımız tərəfindən tarixdə dəfələrlə təcrübə edilən (yaşanan) və həmişə eyni şəkildə cərəyan edən iztirab və nəşənin psixolocik artıqlarının və onlardan bizə miras qalan tromatik daxili ixtilafların cəmidir. Poetik bir həqiqət iddiası beləcə özünəxas bir təcrübənin, bir ixtilafın və ya durumun, bu iddianın ən böyük əsas keçərliliyinin tarixi perspektivdən bir təkrarı olmaqdadır, yəni, sub specie aeternitatis. Tarixdə roman ədəbiyatının ən böyük və mənalı nümunələri, ilk əvvəl mifologiyada rast gəlinən arxeotipik leytmotivlərin vaz bir hissəsinin tərkib və varintlarıdır. Hər dövrün xüsusi bir zaman dilimində bunlar təkrar yenidən məna qazanmağa başlayırlar. Bu motivlərin bir siyahısını hazırlamaq, hamımızın təşəkkür borclu olacağımız elmi araşdırmanın vəzifəsidir. Burda, bunlardan sadəcə biri diqqətlə incələnəcək: qəhrəmanı tamamı ilə ağlını itirmiş bir tip olan bir arxeotip nəql modeli. O, (Roman qəhrəmanı), həmişə bağışlamağı bacaran bir tipdir və təktərəfli günahsızlığın sadəcə ona aid olduğunu düşünür. Öz mühitində daim axmaq, sadəlövh, müəyyən mənada isə dəli kimi qəbul olunur, belə qəbul olunmasının isə müəyyən səbəbləri var: o qəhrəman mühitində olan insanlardan düşüncəsinə, əqidəsinə görə fərqlənir. Bu qəhrəman, dövrünün bic insanlarının bulunduğu platformadan daha yüksəkdə dayanır, belə ki, onlar ona baxmaq məcburiyyətində qalsalar, başlarını yuxarı qaldırmalıdırlar.
Nəql eləyənin öz qəhrəmanına qarşı hiss elədikləri olduqca maraqlıdır: əfsuslar olsun ki, dünyada var olmağa məcbur olduğu üçün, qəhrəmanını ciddi qəbul edə bilmədiyi üçün kədərli ahlar çəkərək rəhmli bir əda ilə gülümsəməyə çalışır. Bu qəhrəmanın əbədi dönüşünə misallar isə, buyurun: «Don Kixot», «Öylenşpigel» (Almanların Molla Nəsrəddini); «Başabə
Arxeotipik qaynaqlardan meydana gəlməyən romanların içi boş və sünidir.. Bunlar, hamamında soyuq və isti suyu olan evə oxşayırlar, lakin əsas məsələ yaddan çıxıb: usta bu boruları əsas ana boruya birləşdirməyi yaddan çıxarıb.
III
Beləcə romanda görünən dəyişən və dəyişməz faktorlar arasında müəyyən bir sərhəd çəkməyə məcburuq. Dəyişməyən faktor insanoğlunun, onun təbiətinin varlığı və ya lənətlənməsidir; dəyişən faktor isə bir başa zamanla bağlı üslubldardan və bunlara uyğun, şüurlu və şüursuz göstərmək formalarından təşkil olunmuşdur.
Birinci faktor, romanın gələcəyindən əndişə duymağımız üçün əlimizdə heç bir sübutumuz yoxdur. Insanoğlu ‘Nirvana‘ bənzəyən hər hansı bir kamal mərhələsinə çatmadığı və həssasiyyətinin bütün cəmiyyətə ona lazım olan dəyər kimi qəbul elətdirmədiyi müddətdə roman yazarları mövzu sıxıntısı çəkməyəcək. Bundan başqa mövzuları da həmişəlik canlı qalacaq. Olimpiyalıların təzədən yaranmağı kimi, bu əzəli canlılıq arxeotiplərə məxsus biir özəllikdir.
Ikinci faktora, yəni dəyişən faktora gəldikdə isə mənə elə gəlir ki, roman ədəbiyyatına II. və III. Dünya Savaşları arasında, realizmə, ritmə və işlənən mövzunun bəlağətinə meyl edəcək dünya görüşləri hökm edəcəkdir. Realizm deyəndə nə Zolenin naturalizmindən, nə bir Babbitin dünyagörüşündən və yaxud Cənab Vişinskinin diplomatiyası və nə də hər an canlı lətifəyə çevrilə biləcək düşüncələrdir. Nəql sənətinin realizmi, çılpaq duyğularla ümumbəşəri həqiqətə çatmaq istəyidir; bu, ənənələrdən, at gcözlüklərindən və mümkün mərtəbə alışqanlıqlardan uzaqlaşmaq anlayışıdır. Realizm, ümumbəşəri xəyalların həyati yönlərində gizli qalan ənənələrdən xilas olmaq və psixologiya, cəmiyyət elmləri və dilin təkamülünün bizə yeni cığırlar açan yönlərini də kəşf etmək mənasına da gəlir. Realizmin antonimi idealizm deyil, yox, əksinə satılan və alınan curi heyətlərində əks – səda doğuran özünü bəyənmişlik və paxıllıqdır. Realizmə aid olan isə, cəsarət və hər şəraitə uya bilmək qabiliyyətidir. Fəqət əfsuslar olsun ki, bu insani dəyərlərin heç birisi kifayət eləmir, çünki, elmli görünmək və xüsûsi elmi sahələrə aid etiketlərdən geninə – boyuna yararlanaraq yeni – yeni əldə olunan təcrübələrin daxilini müukəmməl bir şəkildə hazırlamaq kimi ağır bir vəzifə hələ də qalmaqdadır. Çağdaş psixoanalitik romanlar isə yeni zənginlərin evlərindəki daxili santexnika sistemini yada salır.
Bəzi tənqidçilər, sənətçinin hələ yeni – yeni təcrübə əldə etdiyi sahələrdə də hakimi – mütləq olmaldı olduğunu iddia edirlər. Belə iddiaları yumurtlayanda heç nə fikirləşmirlər: məsələn, cümləyə fikir verin: «Stendal Freyddən əvvəlki zamanı bütünlüklə bilirdi» və ya «Tolstoy Marksı oxusaydı, ondan heç nə əxz edə bilməzdi.» kimi cəfəng – cəfəng iddialar. Eyni iddiaya söykənərək yola çıxası olsaq, sənətçinin dünyanın bir planet olduğunu, yer üzünün dünyaların mərkəzi olduğuna inanması elə də vacib deyil. Klassikləri oxuyanda hiss etdiyimiz duyğuları təhlil eləyəndə görəcəyik ki, özəlliklə yenilərin, Tolstoy və Stendal kimi, aldığımız zövqün bir hissəsinin incə və fövqəladə xoş bir mühtəva tərəfindən oyandırıldığını başa düşərik, necə ki, həddindən artıq ağıllı bir uşağın qeyri – adi ifadələrini eşidəndə təəccüblənirik… Bütün bunları belə tez başa düşməyiniz necə də gözəldir! - Biz bunları bu gün sahib olduqları qiymətə görə dəyərləndirmirik; biz bunların zamanlarını diqqətə alaraq qiymət veririk. Biz, adil olmaq üçün həqiqətin yeni yöntəmlərindən və çətinliklərdən danışırıq. Roman sənəti tarixində, realizmin inkişafının pilləkənvari bir sistemlə irəlilədiyini görürük. Viktoriyalılara aid adi bir romanda bütün müstəhcənlik sahələri ümumiyyətlə yoxmuş kimi qəbul edilmiş və eyni şəkildə də «spektrum»da mövcud olan bir boşluq ilə müəyyən edilmişdir. Bu gün, bu romanın müəyyən hissəsi ədəbi olğunluğa çatıb artıq. Lakin bunların cəmiyyətdə yaşayan insanlarda çox tez – tez rast gəlinən duyğu və düşüncələri özündə ehtiva etdiyinə inanmaq hardasa sadəlövhlük olardı. Freydin nəzəriyyələri, məsələn.. Mən inanıram ki, dünya romançılığı bu nəzəriyyələri tam mənası ilə yüzilliyin son illərində həzm etməyə başlayacaq. Sənət hələ o səviyyəyə çatmayıb ki, insan nəslinin çoxalmağını və varlığın əsas təməl xüsusiyyətlərinin alt qatında yatan şüuraltısını incələyə bilsin. Hətta bunu həyata keçirməyə ciddi səylər göstərən Heminqveyin özü də bu sahədə uğur qazana bilməmişdir. Insana yuxu gətirməkdən başqa heç bir xeyri dəyməyən hamıya məlum olan fəsillərdə, hissələrdə romançının sözləri bir sıra hallarda tazının elektronik dovşanın dalınca düşməyinə bənzəyir. Romançı həmin anlarda hərəkətli duyğusallığın arxasınca qaçır və necə gülünc vəziyyətə düşdüyünün fərqində belə deyil.
Ələ alınan mövzunun əhəmmiyyəti, romanı, dinamik təmayüllərlə və zamanın əhəmmiyyətli mövzularını birbirinə bağlayan bir özəllikdir. Bu təmayüllər günümüzdə, «özəl» adaların formalaşmağına icazə verməyən durmadan şahə qalxan dəniz sularını xatırladır. Artıq kiminsə sizdən fildişindən qüllə istəyib istəmədiyi elə də vacib deyil, əslində artıq o, imkansızdır, onsuz da dərin getsək elə bir şey mümkün də deyil. Holland əsilli cənubi Afrikalıların savaşının qarşısında gözlərimizi qapaya bilərik; Dreyfus skandalı haqqında heç nə eşitmək istəməyə bilərik, ancaq qətiyyən atom bombasının meydana gətirdiyi fəlakətlərdən qaçmaq mümkün deyil. Dünyamızın bu günkü vəziyyətində fərd, həyatındakı problemlərlə bir başa əlaqədə olduğundan, bu problemler bizə həmişə ümumi problərmiş kimi görünməkdədir. Önümüzdəki onilliyin ədəbiyyatı, öz daxilini xammal halına gətirib yazacaqları əsərləri bir miqdar dəmirin də daxil olduğu geniş elektriklənmə – maqnitlənmə sahəsində yazacaqlar. Bu özəlliklə şüurlu bir şəkildə yönq dəyişdirmə əzmini hədəf kimi götürən ədəbiyyata aiddir. Corc Orvel bir müddət bundan əvvəl xanım Blandisin yazdığı «Raffles» cinayət romanını təhlil edərkən eyni nəticələrə gəldi. Ayrıca bunun eynisinin, alışılmış eşq romanının yavaş – yavaş qısa Amerikan hekayələrinə çevrilməyində vəya Punçun zarafatlarının Nyu Yorkerinkindən daha məqbul sayılmasında da görmək mümkündür. Son vaxtlar ritm; bir hekayənin ritmi, müxtəsər olmayan əksinə geniş mahiyyətdəki sənət tutumluluğunun demək olar ki, ölçüsüdür. Əhatə ediciliyin özü oxucunu ifadə edilənin nəyə işarə etdiyini anlamağa məcbur edir. Dil heç vaxt sonsuz bir tərif vermir – sözlər yalnız düşüncələrin simvollarıdır. Bir konfransa qulaq asanda, həmişə sözlər arasında əlaqələr qurmağa çalışırıq, belə eləməsək özəlliklə kəlimələr, diqqətimiz azaldığı andan etibarən mənasızlaşarlar. Sənətdə bütövlük, əsaslarını akustik və ya optik işarələrin vasitəsi ilə düşüncə sistemlərinin araçı olduğu bir mexanizmdə tapmaqda və inkişafının necə sürətldə getdiyini ortaya qoymaqdadır. Oxucu, öz çıxarlarını fikirləşərək və öz duyğularını da bura əlavə edərək bu boşluğu doldurmalıdır. Bu bütövlük, oxucularını, yazarın yaradıcı çalışmalarını daha sonra təkrar özü başqa bir həyata aparır. Beləcə yazar ona uyanları da özü kimi günahkar edir. Mədəniyyət sənətin ritmini maşınların daha sürətlə şütüməsi üçün yox, əksinə fikirlərin daha sürətlə yaradılması üçün sürətləndirir. Kütləvi informasiya vasitələrinin bolluğu, yüksək tiracla nəşr olunan kitablar bizim mənəvi dünyamızı aşındıraraq, beynimizdəki xəbər mərkəzlərini demək olar ki, iflic vəziyyətinə salıblar və sürətlə yayılan informasiya boluğundan meydana gələn rahatlıqdakı Viktoriyalılara xas təsəvvür gücünün içində bulunduğu bir informasiya toru formalaşdırıblar. Bu, Dos Passosun «Kamera-öge» hekayə sənətinin son dərəcə qaçınılmaz və irəli görüşlü vəya Heminqveyin «Dialoq»u kimi kəsik – kəsik olması demək deyildir. Romançı fikirlərinin cazibəsində olmalıdır həmişə, onun işi bir növ dərzinin işinə bənzəyir.
IV
Realizmi, məzmunun mənalılığını və ritmi, hekayə və roman ədəbiyyatının ən əsas meylləri üçün bir ölçü kimi qəbul etsək, ingilis romanının fransız və amerikan romanlarından niyə geridə qaldığını başa düşərik. Fransız romanı realizm və məzmunun mənalılığı, amerikan romanı isə realizm və ritmi baxımından bizdən çox qabaqdadır. Biz bu yazıda bunun səbələrini araşdırmayacağıq. Lakin həmin səbəblərdən biri, romançı olmağın yolu, Ingiltərədə sayğıdəyər bir peşə sahibi olmaqdan keçir, yəni demək olar ki, bir notariat kontoru ya da məhkəmə tərəfindən sizə təqdim olunacaq sənədlə təsdiqlənmiş bir peşə. Sənət, ciddi mövzulara toxunmağı tərk etdiyi anda, sənətin artıq heç bir funksiyası qalmayacaq.
No comments:
Post a Comment