ATTILA ILHAN

BİR ROMANÇININ ETİRAFLARI

O günlərdə İpək Film üçün ssenarilər yazırdım.

Ihsan İpekçi bir gün dedi ki, "Bir İstiqlal Savaşı filmi çəksəydik, kostyumla – zadla… " Fikir o saat məni özünə cəlb elədi, həm də o əsnada yaxın tariximizə qarşı yaman maraq oyanmışdı məndə, əlimə nə keçsə o tarixlə bağlı, oxuyurdum. Bu qədər mütaliədən sonra ciddi bir Kuvayi – Milliyyə ssenarisi yazmaqdan asan nə var idi ki? Əvvəlcə adını tapdım: «Barıt çörəyi». Sonra da qəhrəmanlarını fikirdləşməyə başladım: Fələstin cəbhəsində döyüşən, sülh müqaviləsindən sonra Istanbula qayıdan Yüzbaşı Fərid bəy və iki gözü kor Əbdülhəmidin paşalarından birinin övladlığa götürdüyü Rüxsar xanım! Səhv eləmirəmsə artıq strukturu müəyyənləşdirib əsl ssneraiyə keçmək istəyirdim ki, iş alınmadı.

Məhz sonradan «Aynanın içərisindəkilər» macərasına başlamağıma səbəb olan ilk addım bu oldu.
«Qurdlar süfrəsi» romanımı təzə bitirmişdim(ya da bitməyinə az qalmışdı), ancaq hələ nəşrə tam hazır deyildi. «Barıt çörəyi» layihəsindən yeni və əhatə dairəsi kifayət qədər geniş olan bir romana girişmək üçün nə vaxt uyğun idi, nə də şərait, ancaq mən nə Yüzbaşı Fəridi özümdən uzaqlaşdıra bilirdim, nə də onun sevgilisi Rüxsar xanımı! Sonunda bu iş "Mahur sevişmək" adlı şeirdə özünü göstərdi. «Mahur sevişmək» həm bir fəslin adıdır romanda, həm də şeirin! Yüzbaşı Fəriddən bəhs olunur şeirdə açıq – aşkar! Əlbəttə ki, onun Üsküdardakı sevgilisindən də!
Hələ ki, Yeşilçamla bağlı ümidlərim öz yerində qalırdı, elə bilirdim ki, normal bir bədii film başa gətirmək mümkün olacaq! Ancaq «Barıt çörəyi» dəhşətli dərəcədə bahalı bir layihə olduğuna görə onu bir müəyyən bir müddət üçün təxirə saldım, başqa ssenarilər hazırlamağa başladım.
Ya 1959 – cu il idi, ya da 1958!

STRUKTUR FORMALAŞIR…

Struktur 1960 – cı ilin içində tam olaraq beynimdə formalaşdı. Hamı kimi mən də 27 may çevrilişini istibdaddan xilas kimi qəbul eləmişdim. Düşünə – düşünə yaxın tariximiz üçün əsl mənasını dərk etməyə başladım, qəribə bir vəziyyət idi bu, mənə elə gəlirdi ki, Osmanlının çöküşündən başlayıb 27 may çevrilişinə kimi bir – birini izləyə – izləyə davam edən hadisələrin bir daxili qanunauyğunluğu var, bir də xarici qanunauyğunluğu, bunları inkişaf və bir – birilərinə təsir etmə proseslərini bir roman içərisində toplamaq çox maraqlı olar. 1961 – ci ilin ortasında bir Paris səfərinə hazırlaşırdım artıq. Həm gedib bir müddət orda qalmaq, həm ölkəmə kənardan baxmaq, həm də dünyada baş verənləri diqqətlə izləmək istəyirdim. Şişlidə Şafak küçəsində bir binada yaşayırdım, bir axşam yazı masamın arxasına oturub beş cildlik romanın planını necə çəkdiyimi yaxşı xatırlayıram. Bir də bir dəyişiklik olacaqdı həmin bu romanda, hadisələr 27 mayla sülh müqaviləsi arasındakı zamanı əhatə edəcək, başlanğıc nöqtəsi 27 may olacaq, keçmişi ağ – qara geri qayıtmalarla təqdim edəcəkdim oxucuya. Ayrıca kitabın hər cildində həm müstəqil bir roman qələmə alınacaq, həm də eyni hadisələr qəhrəmanlardan birinin dili ilə oxucuya çatdırılacaqdı.

O ilk yazdığım planı itirmişdim. Ancaq elə ki, Parisdə ilk kitabı yazmağa başladım, bütün planın yaddaşımda olduğunu gördüm. Hər roman yazanda məndə belə hadisələr baş verir, ilkin ya olaylar ya da qəhramanlarla bağlı bir neçə qeydlər alıb, bir – iki yazılar yazıram, sonra da bu aldığım qeydlər yaddaşıma hopur və nə qeydlərə ehtiyac qalır, nə də yazdığım yazılara. Romanı bir başa yazıram! Nə qeydlərə ehtiyac qalır, nə də yazdığım yazılara!

Təkcə Parisə getməyə bir neçə gün qalmış romanın gedişatını hazırlamışdım. Bəlkə Şükran Kurdakul xatırlayar, kitablarımı o zaman onların nəşriyyatı nəşr eləyirdi. Tez – tez görüşürdük onunla o vaxtlar. Axırıncı dəfə görüşə getməmişdən romanın cərəyan edəcəyi məkan kimi seçdiyim Kuledibini bir xeyli gəzmişdim. Ataç Yayınevinə çatanda həmin müşahidələri artıq kağıza köçürəcək vəziyyətdə idim. Bir az oturub Şükranla birlikdə işdən çıxdıq, körpüdən Karaköyə keçəndə ona Kuledibini göstərib yazacağım yeni romanlardan bəhs etdiyimi yaxşı xatırlayıram.
Qəhrəmanlarımın əksəriyyəti xeyli vaxt idi ki, mənimlə bir yerdə yaşayırdı.

HƏQIQƏTLƏR PLANLARI ÜSTƏLƏYIR…

Mənə görə bu «qəhrəman» məsələsi çox önəmlidir!

Necə alınır, heç özüm də bilmirəm, müxtəlif şəxslərin üstündə apardığım müşahidələr zaman keçdikcə bir yerə yığılır, bu bir yerə yığılmalar get – gedə bir insana çevrilir. Hətta bəzən elə olur ki, inkişaf prosesi başa çatandan sonra da həmin o qəhrəman mənimlə bir yerdə yaşamağa başlayır. Bəli, hər bir qəhrəman rast gəldiyin, tanış olduğun bir neçə xarakterin ortaq özəlliklərini özündə daşıyır, birinin sinfi düşüncəsini, başqa birinin cinsi münasibətlərini, bir digərinin isə fiziki özəlliklərini öz içində əridir və yeni bir fərdin meydana gətirir. Ancaq bu bir dəfə baş verir və həmin fərdlər artıq öz həyatını yaşamağa davam edir.

«Aynanın içindəkilər» romanında ilk dünyaya gələn əlbəttə sonradan kitabda zabit rütbəsi ilə qarşımıza çıxan Fərid bəydir, bir də Rüxsar xanım! Yalnız ən çox diqqəti özünə cəlb eləyən, bir çoxlarının düşüncəsinə görə həddindən atıq şişirdilsmiş, əslində isə beş cildlik romanın içindəki tək həqiqi qəhrəman olduğuna Kim nə deyə bilər? Qəhrəmanların hamısı müxtəlif insanların xarakterlərinin cəmidir, ancaq Hayrun bunun xaricində, çünki belə bir insan Istanbulda həqiqətən də yaşadı.

Əvvəlcə Bəyoğlunda rast gəldim. Vitrinlərə baxırdı. «Sakit bir kişi xeylağı» - deyə düşündüm öz – özümə. Çünki dostüum soruşmuşdu məndən bu şəxs haqqında nə düşündüyümü. Ona yuxarıdakı cümləni deyən kimi güldü. Həmin şəxsin kişi cildində yaşayan bir qadın olduğunu açıqladı. Çaşıb qalmışdım. Romanda Suatın anası üçün belə bir xasiyyət düşündüyümə görə idimi, yoxsa hər nə idisə, bu tip məndə maraq doğurdu. Bu tip məndə özünə qarşı maraq oyatdı, curnalist damarımı qıcıqlandırdı, düşdüm arxasınca, kimdir, nədir, harda yaşayır, günlərlə araşdırdım bunu. Ən sonunda Boğazda yaşadığını, Osmanlı vəzirlərindən birinin nəvəsi olduğunu, sarayında «balaca bir hərəmxanası» olduğunu öyrəndim. Hər şeyi bir başa deyən adamam axı, bir başa telefonun dəstəyini qaldırıb zəng elədim, kim olduğumu dedim, kömək istədim. Cavab? Yeddi arxa dönənimi söydü və dəstəyi yerinə qoydu. Başqa çarəm qalmadı, evinin qabağında bir qəhvəxana var idi, gedib saatlarla həmin qəhvəxanada oturub haqqında məlumat yığmağa başladım.

Fransızların bir sözü çox məşhurdur: «Həqiqətlər planları üstələyir!» - deyirlər, Hayrunun məsələsində də elə oldu. Düzdür. Qəhrəmanın əsl kimliyini açıqlaya bilmərəm, amma silsilədə müxtəlif tiplərin xasiyyətlərindən ibarət olmayan tək tip həqiqətən də Hayrundur. (Beşinci roman, «Quduzun ağız suyu»nda bütün hadisələr onun ətrafında baş verəcək.)

BIR CƏDVƏL, BIR XEYLI DƏ KITAB…

Yəni heç qeyd aparmıram?

«Aslan payı» romanını yazanda baxdım, qəhrəmanların müəyyən hadisələrdəki yaşlarını düzgün hesablaya bilmək üçün bir doğum tarixi cədvəli lazım gəlir, oturub onu düzəltdim, indi məsələn Xaluq bəyin neçənci ildə anadan olduğunu, neçənci ildə Xeyrünnisa xanımla evləndiyini, komandir Dəmirin 27 may hadisələri baş verəndə neçə yaşında olduğunu, Ümidin(«Qurdlar süfrəsi»ndə də var o.) doğum tarixini, Suatla aralarında olan yaş fərqini bir dəfə baxan kimi tapa bilirəm. Bu cədvəl romanda yaş baxımından bəzən səhv etməkdən xilas edir məni.
Həm də o dövrə aid nə qədər sənəd yığmışam.

Əslində onlar sənəd də deyil, əksəriyyəti kitab, dərgi ya da qəzetlərdə dərc olunan yazılardır, hətta xəbərlərdir. 1959 – 1960 – cı illərdən bəri kitabla, qəhrəmanlarla bağlı ola biləcəyini düşündüyüm hər kitabı aldım, bir küncə qoydum. Nələr yoxdur o kitabların arasında? Tarixdəki gizli qadın cəmiyyətlərinin varlığından masonluğa, Ittihad və Tərəqqi, Hüriyyət və Ixtilaf Firqələrinə kimi bir xeyli hadisələri özündə cəmləşdirən kitablar! Və üstəlik Osmanlı saraylarının daxili dekorasiyasından, hərəmin yaşayışından ya da TKP – nin Mərkəzi komitəsinə müxalif olan üzvlərin keçirdiyi gizli qurultaydan bəhs edən kağızlar! Və bir də bir xeyli «xronologiya!»
Romanın yazacağım hissəsi hansı dövrə uyğun gəlirsə əvvəlcədən həmin dövrlə bağlı kitabları ciddi bir şəkildə gözdən keçirirəm, hər hansı bir bölmə kitaba düşəcəksə həmin bölməin bulunduğu səhifənin kənarını qatlayıram. Bundan sonra artıq hər şey yaddaşa hesablanır, qəhrəmanların həyatı bilindiyinə görə iş bu yaşananları kağıza köçürməkdən, qəhrəmanları həmin dövrün çərçivəsinə oturtmaqdan başlayır. Bu elə də çətin olmur. Əsl çətin olan iş, mənim «böyük çıxış yolu» adlandırdığım yaxın tariximizin tamamını ictimai baxımdan incələmək və bu incələmədən içində qəhrəmanların da üzə bildiyi bir məhlul əldə etmək! Bunu həyata keçirəndən, yaxın tariximizin inkişaf mərhələlərini ictimai araşdırma tərzi ilə yerli yerinə oturdandan sonra, sinfi şərtləri onsuz da əvvəldən bəlli olan qəhrəmanların həm ictimai, həm siyasi, həm də şəxsi həyatlarını yaza bilmək o qədər də çətin olmur.

Yaxşı, bəs necə yazıram?

ELƏ BIR SIMVOL IŞLƏTMƏLISƏN KI…

Əvvəlcə bunu qeyd eləyim ki, mən gündən bir səhifədən çox yaza bilmirəm. O bir səhifəni də mütləq əllə yazıram, bir balaca dəyişiklik də eləyirəm hərdən. Sonra makina ilə təzədən yazıram. Yazmadan əvvəlki çalışmağım, qəhrəmanın və hadisənin romana daxil etmək prosesi mənim daha çox vaxtımı alır.

Roman anlayışım tək tərəfli, yeknəsək nəqlə söykənən bir anlayış olmadığına görə, qəhrəmanları və hadisələri oxucuya bir başa göstərməyə çalışdığıma görə yazdıqlarımı roman halına gətirmək texnikası mənim çalışmalarımdan daha da önəmlidir. Bu arada Marksist estetikanın simvolizm nəzəriyyəsindən «canlandırma» zamanı çox istifadə edirəm. Elə bir simvoldan istifadə etmək lazımdır ki, o səhnədəki təmiz, şəxslərlə, hadisənin dramatik ağırlığı ilə oxucunun simvol dünyasına rəngli bir şəkildə daxil olacaq! Yəni elə – belə bu qulağından girib o biri qulağından çıxmayacaq! Bəzilərinin yazıda «şairanəlik» dediyi şey əslində Marksist düşüncədir: mühtəvanın simvollaşdırılaraq oxucuya təqdim olunması! Plexanov bilindiyi kimi məntiq kateqoriyasına daxil olan hər hansı bir hadisəni qələmə almağın sənətin yox, elmin əhatə dairəsinə girdiyini yazırdı.
Hə, bir də bir özəlliyim də var: deyək ki, üstündə işlədiyim şəxs ya da hadisə birinci kitabda, ikinci kitabda, ya da üçüncü kitabda görünəcək: ancaq birincidə bu qədər görünəcək, ikincidə bu qədər, üçüncüdə bu qədər! Bunları parça – parça, ya da yeri gələndə yazmaq məni açmır, əvvəlcə bütövlükdə əsərdəki hadisəni yazıram, daha sonra onu kitabda məxsusi yerlərə yerləşdirirəm. Bu da romanların sonundakı tarixlərin bəzən bir – birinin içinə girməyinin sirrini açıqlayır. Yəni bir müddət ərzində mən iki romanı birdən yazıram elə bil. Yalnız bir məsələ var: deyək ki, komandir Dəmirin Koreya savaşı əsnasında yaralanması həm bir kitabda var, həm də digər kitabda. Yəni həm «Bıçağın ucu»nda baş verir, həm də «Yaraya duz basmaq»da, amma diqqətli oxucular o saat bunların fərqini anlayır: «Bıçağın ucu»nda Suat Dəmirin yaralanmasını ruhi bir depressiya anında düşünür, düşüncə onundur, Dəmirə bunun aidiyyatı yoxdur, «Yaraya duz basmaq»da isə savaşda yaralanır. Burda qondarmadan söhbət belə gedə bilməz, hadisə hər iki kitabda da eyni şəkildə verilməyib. Fərq həm Suatın şəxsiyyətini və yaradılışını, həm də Dəmirin həyatını meydana çıxarmaq baxımından çox önəmlidir.

Yazandan sonra bəzi bölümləri bəyənməyib təzədən yazırammı? Əlbəttə, olur! «Qurdlar süfrəsi»nin bir çox fəsillərini kitabın sonrakı inkişaf mərhələlərində bəyənməyib təzədən yazmışam. Eyni şey «Bıçağın ucu» ya da «Yaraya duz basmaq»da da baş verib. Adamı yorur, əlbəttə. Bəzən bezir insan. Ancaq nəticə uğurlu olanda yazar əməyinin qarşılığını alı rvə rahatlayır. Bir yazarın kitabında bəyənmədiyi bir fəslin qalmağından nə qədər narahat olduğunu ancaq bir roman yazarı bilə bilər. O pis alınan fəsil öz həyatının müəyyən bir dönəmidir, çevrilib hər dəfə geriyə baxanda xəcalət tərinə boğulur! Onsuz da başqalarını bilmirəm, ancaq məndə bəzən elə olur ki, elə bilirəm bir romandakı hər hansı bir hadisəni həqiqətən də yaşamışam. Yəqin hadisəni quranda beynimdə çox ciddi izlər qalır, ona görə belə hissə qapılıram.

VERILƏCƏK CƏZAYA RAZIYAM…

Budur, günahımı «etiraf» elədim. Veriləcək cəzaya razıyam!

«Güzgünün içindəkilər» kimi beş cildlik bir roman silsiləsini elə – belə, necə gəldi yazıram. Nə gözəl – gözəl düzəltdiyim dəftərlərim var, nə də qırağına qeydlər yazdığım sənədlərim! Mən büroda çalışmıram. Istəyirsinizsə bu adam romanlarını yaşayaraq yazır – deyin. Neyləməli, mənimki də belə bir günahdır!... Dedim axı, veriləcək cəzaya razıyam!