Ulularımızın öz ilkin təcrübələrinə əsaslanaraq formalaşdırdıqları və nəsildən-nəsilə ötürdükləri, nəsildən-nəsilə ötürülərkən əhatə etdiyi mövzu baxımından tək-tək fərdlərin təfəkkürünü , geniş mənada isə milli təfəkkürü inkişaf etdirən nağıllarımızda millət olaraq təkcə bizlərə xas rəngarəng, müxtəlif düşüncə tərzləri, inamlar, ilkin anlayışlar mövcuddur. Nağıllar adətən üç gün, üç gecə danışılır, qəhərəmanları yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malikdir. Nağıllar olduqca uzundur və bu uzunluğa mütənasib nağılçı həmişə nağılını bitirər-bitirməz göydən üç alma düşür.
Uzun qış gecələrində, isti ocaq dövrəsində nənələrimizin, babalarımızın nənələrindən, babalarından öyrəndikləri, bizlərə də sonrakı nəsillərə çatdıraq deyə beynimizə həkk edə – edə danışdıqları nağıllara bənzər nağılları müasir cəmiyyətimizlə, onda baş verən hadisələrlə, həqiqətlərlə fəlsəfi düşüncə və dünya görüşləri ilə sintez edib, nisbətən kiçik formatlı janrlarla yalnız məzmuna, onun daxili gözəlliklərinə toxunmadan bizlərə çatdıran gənc bir xanım yazar var ədəbiyyatımızda – Eluca Atalı! O, nağıllarını fəlsəfi – bədii miniatur yaxud hekayə, bəzən isə izhar formatında yazsa da, nağılın qədimliyindən, saflığından və dərin məna yükündən qətiyyən uzaqlaşdırmır, əksinə nağıllarda işlənən ifadələrə, qəhrəmanlara müasir çalarlar bəxş edir ki, bu da oxucunun zövqünü oxşayır. Oxucu onun hər cümləsini, bəlkə də hər sözünü ilk dəfə cani–dildən dinləyir və birdən öz–özünə bu sualı verir: “Məgər bunu mən deməmişdim?” Bu sualı öz–özünə sanki ətrafdakıların eşidəcəyindən ehtiyat edərək verən oxucu düşünmür ki, müəllif bu kiçikhəcmli yazılarla onun genetik yaddaşını oyadır. Ona kim olduğunu xatırladır. Çox maraqlıdır ki, bu xatırlatmalarda fəlsəfi üslubun yoruculuğu sezilmir. Adətən ağır cümlələrlə fəlsəfi tezisləri, fikirləri sübuta çalışır filosoflar. Eluca xanımın yazılarını oxumamışdan əvvəl elə zənn edirdim ki, o, Azərbaycanın fikir duhalarından olan (təbii ki, sonrakı peyğəmbərlik mərhələsi qəbuledilməzdir) Asif Atanın ocağında yetişdiyi üçün yəqin dili də ağır olar. Sonradan yanıldığımın fərqinə vardım. Fərqinə vardım ki, onun dili olduqca sadədir. Fərqinə vardım ki, o, ağız ədəbiyyatımıza vaqifdir. Bir də bunun fərqinə vardım ki, Eluca xanımı müəllif narahatçılığı, keçirdiyi daxili sarsıntılar, duyduğu hiss və həyəcanlar yazmağa vadar edir. O, narahatdı, nigarançılıq içərisində qovrulur. Gələcəkdə üzləşə biləcəyimiz sosial–mənəvi faciələri indidən gördüyü üçün nigarandır. Müasir cəmiyyətimizdəki, xüsusən də gənclərimizdəki özündənuzaqlaşma, mənəvi uçurum onu narahat edir. “Faciə” bədii lövhəsinə nəzər salaq: lövhədə canlandırılan, başını göyə qaldırıb ağzındakı göy otu çeynəyə – çeynəyə saqqalını tərpədən keçi doyduğu üçün, keçinin sahibi olan qarı isə qabırğalarına isti günəşin ilıq şüaları dəydiyi və keçisinin göy otları iştahla yeməyinə tamaşa etdiyi üçün hər şeydən razıdı və xoşbəxtdi. Lakin yazarın həm keçiyə, həm də qarıya baxarkən əzab çəkməsi ilk baxışda oxucunu düşündürür, onun beynində niyə, nə üçün suallarını oyandırır. Cavab isə olduqca bəsitdir: keçinin ləzzətlə otladığı çəmən şəhər yaşıllaşdırma idarəsi tərəfindən salınıb və təbii deyil. Keçini və qarını göz dolusu sevindirən çəmən təbiətin bir parçası olmadığından təbiətdəki qanunauyğunluq insanoğlunun yanılmaları, dəhşətli səhvləri nəticəsində bir gün məhv ola bilər və həmin an gözlənilən faciənin törənməsi qaçınılmazdır!Eluca Atalının yaradıcılığını əsasən üç bölümdə toplamaq olar:1. Fəlsəfi – bədii düşüncələr2. Qadın düşüncələri silsiləsindən olan yazılar3. Uşaqlarla bağlı hekayələrEluca Atalının yaradıcılığının birinci bölümünü təşkil edən fəlsəfi – bədii düşüncələrində dərin bir məna, özü ola bilməyənlərin uçub dağılan dünyasını açıb özünə çatanların qurduğu möhkəm sütunlar üzərində dayanmaq gücünə malik əbədi dünyaya qovuşmaq istəyi özünü o saat biruzə verir. Kiçik fikir tablolarında müəllif şəxsiyyətinə və ümumilikdə insanlara xas əzmkarlıq, çətinliklərə mərdliklə sinə gərmə, özünə kənardakıların deyil, öz gözü ilə baxmaq, dahinin və dahilərin keçdiyi ömür yoluna nəzər salaraq, həqiqi dahinin bənzərsiz olduğunu insanlara çatdırmaq məqsədini güdür. Özünəməxsus sərt fikirləri var Eluca Atalının, eyni zamanda da məntiqli və sərt! Qəbul edə bilmir miskini və yazığı, özündənküsmüşü, həm də dünyaya qarışıb dünyalılaşmışı! Çalışıb hər bir sözün fəlsəfi yozumunu tapır. Bir xırda misalla açıqlayaq fikrimizi: görkəmli şair Paşa Qəlbinurun yaradıcılığından bəhs edən bir yazısında o, nağıllarımızın şah beytini, ilkin cümləsini, “Biri varmış, biri yoxmuş” sözünü görün necə izah edir oxucuya: “Nağıldakı “yox” kəliməsi reallıq idi ki, zaman ötəndən sonra ondan heç nə qalmır. Hadisə kimi olurdu, ötürdü. “Var” kəliməsi isə insanların ömürlərinə ruh kimi, işıq kimi paylanmış nağıl qəhrəmanının əbədi varlığı idi.”İşıq kimi insanların ömrünə paylanmış əbədi varlığa çevrilmiş nağıl qəhrəmanlarının bir–birini sındırmalarına, bir–birini əymələrinə dözə bilmir müəllif. Çünki insanlar bir–birini sındırdıqca, əydikcə özləri də sınır, özləri də əyilirlər. Və beləliklə bəşər oğlunun uca insanlığa gedən yolu qapanır. Qapanan həmin yolda bir gün birisi əl açıb dilənəndə cəmiyyət ona acıyır, bu acıma duyğusu isə “bundan hamı üçün ola bilər” düşüncəsindən kənara çıxmır. Əl açanın əl açma səbəblərinə enmək istəmir heç kim nədənsə. Səbəblərdə hamının günahı var çünki. Məhz elə ona görə də Elucanın adamlara və cəmiyyətə acığı tutur. Adamlara acığı tutur ki, ömürlərini qura bilmirlər. Cəmiyyətə acığı tutur ki, hər şeyə gülüş mənbəyi kimi baxırlar. Hər şeyə gülüş mənbəyi kimi baxan, bəzən materialist, bəzənsə ilahiyyatçı düşüncələrə əsaslanan cəmiyyətdə sevgilər cılızlaşanda, ötəri ehtiras əsirinə çevriləndə həqiqi eşqin, şərqdəki “Vəhdəti – vücud” fəlsəfəsinin fəlsəfi qavramının dadını bilən, onun saflığına, paklığına söykənən insanların yeri başqadır mənə görə. Bu baxımdan Eluca Atalının lirik duyğuları mənə daha səmimi gəldi. Onun lirik duyğularına nəzər salarkən hiss edirsən ki, bu duyğular təklik, tənhalıq kimi duyğular üstündə köklənsə də, nə qədər qaranlıq olsa da, onların içində bir elcim işıgın ətri duyulur. Son dövrlərin bayağılaşmış “yandım”lı, “öldüm”lü izharına bənzəmir onun lirik qadın düşüncələri silsiləsindən olan yazıları. Bir də bu lirik duyğulara köklənmiş yazıları oxuyarkən ağlıma bizlərdə və əslində bütün dünyada ciddi mübahisələrə səbəb olan cinsi poeziya (qadın və ya kişi poeziyası) mövzusu gəldi və bu mövzunun gerçəkliyi, ağlabatanlığı haqqında düşünməyə başladım. Bir də onu fikirləşdim ki, Umnisə Musabəyli haqqında deyilmiş “qızılgül – ətirli, zərif, həm də tikanlı, sərt bir çiçək” cümləsi əslində elə qadın poeziyasında Eluca Atalının portretini cızmağa kömək edir. Və bu portretin mənşəyindən natamam insanın tam insana çevrilməsi üçün insan daxilində baş verən müsbət dəyişikliklər, püxtələşmələr durur.Bir də onun lirik duyğularında milli kalorit mövcuddur ki, bu da kənardan gələn adət və ənənələrə uyan insanlara, xüsusən də gənclərə nümunədir. Qədim adətlərimiz vasitəsi ilə oturaqlaşmış ailə sistemimizdən irəli gələn böyük kiçik yerini bilmə keçmişin sınaqdan keçirdiyi “kişiyə kişi deyiblər, qadına qadın” zərbi–məsəlinə uygunlaşma nəticəsində yüz illərdir formalaşmış qadın–kişi münasibətlərinə yeni baxışlar gətirmək iddiası yoxdur və ola da bilməz bu yazılarda. O, milli şüurumuzdakı incəliklərə çox yaxşı bələddir. Bizə xas cəhətləri yaddan, özgələrdən ayırmağı bacarır. O, özgəni, yadı heç yaxına da buraxmır. Bu baxımdan onun yaradıcılığının üçüncü mərhələsi – uşaqlar üçün olan hekayələri daha diqqətəlayiqdir. Nəsillərin bir–birini əvəz etdiyi, daim inkişaf edib deyişən dünyamızda bu günün uşaqları sabahın milli məfkurə daşıyıcılarıdır. Onları milli – mənəvi dəyərlərimizin işığında yetişdirmək üçün Eluca xanım uşaqlara saflığın, bədii təfəkkürün açarı nağıllar danışmağı çıxış yolu sayır. Çünki nağılla böyüyən uşağın nağıla aludə olması onun ömrünə yabancı təsirlərin girməsini önləyir. İllər ötdükcə öz əqli təcrübələrinə əsaslanaraq məntiqi fikirlər yürüdən uşağın daxilində ilk yaradıcılıq işartıları sezilir.Elucanın uşaq hekayələrindəki qəhrəmanların dili olduqca sadə, sadə olduğu kimi də gözəldir. Bayaqkı uşaq təfəkkürünün yavaş–yavaş inkişaf etməsi prosesini uşaq dili ilə olduqca səmimi bir biçimdə anladır.Onun bu üç bölümdə toplanan yaradıcılığı haqqında məlumat verdikdən sonra çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına nəzər saldığımız zaman görürük ki, Eluca ədəbiyyatda çoxundan fərqlənir. Bu fərqlilik özünü təkcə onun yaradıcılığında biruzə vermir, çünki o, digərlərindən fərqlənməsəydi, yaradıcılığında bu cür kiçik formatlı yazılarla böyük fikir ifadə edə bilməzdi və onun yazıları belə uğurlu alınmazdı.
Uzun qış gecələrində, isti ocaq dövrəsində nənələrimizin, babalarımızın nənələrindən, babalarından öyrəndikləri, bizlərə də sonrakı nəsillərə çatdıraq deyə beynimizə həkk edə – edə danışdıqları nağıllara bənzər nağılları müasir cəmiyyətimizlə, onda baş verən hadisələrlə, həqiqətlərlə fəlsəfi düşüncə və dünya görüşləri ilə sintez edib, nisbətən kiçik formatlı janrlarla yalnız məzmuna, onun daxili gözəlliklərinə toxunmadan bizlərə çatdıran gənc bir xanım yazar var ədəbiyyatımızda – Eluca Atalı! O, nağıllarını fəlsəfi – bədii miniatur yaxud hekayə, bəzən isə izhar formatında yazsa da, nağılın qədimliyindən, saflığından və dərin məna yükündən qətiyyən uzaqlaşdırmır, əksinə nağıllarda işlənən ifadələrə, qəhrəmanlara müasir çalarlar bəxş edir ki, bu da oxucunun zövqünü oxşayır. Oxucu onun hər cümləsini, bəlkə də hər sözünü ilk dəfə cani–dildən dinləyir və birdən öz–özünə bu sualı verir: “Məgər bunu mən deməmişdim?” Bu sualı öz–özünə sanki ətrafdakıların eşidəcəyindən ehtiyat edərək verən oxucu düşünmür ki, müəllif bu kiçikhəcmli yazılarla onun genetik yaddaşını oyadır. Ona kim olduğunu xatırladır. Çox maraqlıdır ki, bu xatırlatmalarda fəlsəfi üslubun yoruculuğu sezilmir. Adətən ağır cümlələrlə fəlsəfi tezisləri, fikirləri sübuta çalışır filosoflar. Eluca xanımın yazılarını oxumamışdan əvvəl elə zənn edirdim ki, o, Azərbaycanın fikir duhalarından olan (təbii ki, sonrakı peyğəmbərlik mərhələsi qəbuledilməzdir) Asif Atanın ocağında yetişdiyi üçün yəqin dili də ağır olar. Sonradan yanıldığımın fərqinə vardım. Fərqinə vardım ki, onun dili olduqca sadədir. Fərqinə vardım ki, o, ağız ədəbiyyatımıza vaqifdir. Bir də bunun fərqinə vardım ki, Eluca xanımı müəllif narahatçılığı, keçirdiyi daxili sarsıntılar, duyduğu hiss və həyəcanlar yazmağa vadar edir. O, narahatdı, nigarançılıq içərisində qovrulur. Gələcəkdə üzləşə biləcəyimiz sosial–mənəvi faciələri indidən gördüyü üçün nigarandır. Müasir cəmiyyətimizdəki, xüsusən də gənclərimizdəki özündənuzaqlaşma, mənəvi uçurum onu narahat edir. “Faciə” bədii lövhəsinə nəzər salaq: lövhədə canlandırılan, başını göyə qaldırıb ağzındakı göy otu çeynəyə – çeynəyə saqqalını tərpədən keçi doyduğu üçün, keçinin sahibi olan qarı isə qabırğalarına isti günəşin ilıq şüaları dəydiyi və keçisinin göy otları iştahla yeməyinə tamaşa etdiyi üçün hər şeydən razıdı və xoşbəxtdi. Lakin yazarın həm keçiyə, həm də qarıya baxarkən əzab çəkməsi ilk baxışda oxucunu düşündürür, onun beynində niyə, nə üçün suallarını oyandırır. Cavab isə olduqca bəsitdir: keçinin ləzzətlə otladığı çəmən şəhər yaşıllaşdırma idarəsi tərəfindən salınıb və təbii deyil. Keçini və qarını göz dolusu sevindirən çəmən təbiətin bir parçası olmadığından təbiətdəki qanunauyğunluq insanoğlunun yanılmaları, dəhşətli səhvləri nəticəsində bir gün məhv ola bilər və həmin an gözlənilən faciənin törənməsi qaçınılmazdır!Eluca Atalının yaradıcılığını əsasən üç bölümdə toplamaq olar:1. Fəlsəfi – bədii düşüncələr2. Qadın düşüncələri silsiləsindən olan yazılar3. Uşaqlarla bağlı hekayələrEluca Atalının yaradıcılığının birinci bölümünü təşkil edən fəlsəfi – bədii düşüncələrində dərin bir məna, özü ola bilməyənlərin uçub dağılan dünyasını açıb özünə çatanların qurduğu möhkəm sütunlar üzərində dayanmaq gücünə malik əbədi dünyaya qovuşmaq istəyi özünü o saat biruzə verir. Kiçik fikir tablolarında müəllif şəxsiyyətinə və ümumilikdə insanlara xas əzmkarlıq, çətinliklərə mərdliklə sinə gərmə, özünə kənardakıların deyil, öz gözü ilə baxmaq, dahinin və dahilərin keçdiyi ömür yoluna nəzər salaraq, həqiqi dahinin bənzərsiz olduğunu insanlara çatdırmaq məqsədini güdür. Özünəməxsus sərt fikirləri var Eluca Atalının, eyni zamanda da məntiqli və sərt! Qəbul edə bilmir miskini və yazığı, özündənküsmüşü, həm də dünyaya qarışıb dünyalılaşmışı! Çalışıb hər bir sözün fəlsəfi yozumunu tapır. Bir xırda misalla açıqlayaq fikrimizi: görkəmli şair Paşa Qəlbinurun yaradıcılığından bəhs edən bir yazısında o, nağıllarımızın şah beytini, ilkin cümləsini, “Biri varmış, biri yoxmuş” sözünü görün necə izah edir oxucuya: “Nağıldakı “yox” kəliməsi reallıq idi ki, zaman ötəndən sonra ondan heç nə qalmır. Hadisə kimi olurdu, ötürdü. “Var” kəliməsi isə insanların ömürlərinə ruh kimi, işıq kimi paylanmış nağıl qəhrəmanının əbədi varlığı idi.”İşıq kimi insanların ömrünə paylanmış əbədi varlığa çevrilmiş nağıl qəhrəmanlarının bir–birini sındırmalarına, bir–birini əymələrinə dözə bilmir müəllif. Çünki insanlar bir–birini sındırdıqca, əydikcə özləri də sınır, özləri də əyilirlər. Və beləliklə bəşər oğlunun uca insanlığa gedən yolu qapanır. Qapanan həmin yolda bir gün birisi əl açıb dilənəndə cəmiyyət ona acıyır, bu acıma duyğusu isə “bundan hamı üçün ola bilər” düşüncəsindən kənara çıxmır. Əl açanın əl açma səbəblərinə enmək istəmir heç kim nədənsə. Səbəblərdə hamının günahı var çünki. Məhz elə ona görə də Elucanın adamlara və cəmiyyətə acığı tutur. Adamlara acığı tutur ki, ömürlərini qura bilmirlər. Cəmiyyətə acığı tutur ki, hər şeyə gülüş mənbəyi kimi baxırlar. Hər şeyə gülüş mənbəyi kimi baxan, bəzən materialist, bəzənsə ilahiyyatçı düşüncələrə əsaslanan cəmiyyətdə sevgilər cılızlaşanda, ötəri ehtiras əsirinə çevriləndə həqiqi eşqin, şərqdəki “Vəhdəti – vücud” fəlsəfəsinin fəlsəfi qavramının dadını bilən, onun saflığına, paklığına söykənən insanların yeri başqadır mənə görə. Bu baxımdan Eluca Atalının lirik duyğuları mənə daha səmimi gəldi. Onun lirik duyğularına nəzər salarkən hiss edirsən ki, bu duyğular təklik, tənhalıq kimi duyğular üstündə köklənsə də, nə qədər qaranlıq olsa da, onların içində bir elcim işıgın ətri duyulur. Son dövrlərin bayağılaşmış “yandım”lı, “öldüm”lü izharına bənzəmir onun lirik qadın düşüncələri silsiləsindən olan yazıları. Bir də bu lirik duyğulara köklənmiş yazıları oxuyarkən ağlıma bizlərdə və əslində bütün dünyada ciddi mübahisələrə səbəb olan cinsi poeziya (qadın və ya kişi poeziyası) mövzusu gəldi və bu mövzunun gerçəkliyi, ağlabatanlığı haqqında düşünməyə başladım. Bir də onu fikirləşdim ki, Umnisə Musabəyli haqqında deyilmiş “qızılgül – ətirli, zərif, həm də tikanlı, sərt bir çiçək” cümləsi əslində elə qadın poeziyasında Eluca Atalının portretini cızmağa kömək edir. Və bu portretin mənşəyindən natamam insanın tam insana çevrilməsi üçün insan daxilində baş verən müsbət dəyişikliklər, püxtələşmələr durur.Bir də onun lirik duyğularında milli kalorit mövcuddur ki, bu da kənardan gələn adət və ənənələrə uyan insanlara, xüsusən də gənclərə nümunədir. Qədim adətlərimiz vasitəsi ilə oturaqlaşmış ailə sistemimizdən irəli gələn böyük kiçik yerini bilmə keçmişin sınaqdan keçirdiyi “kişiyə kişi deyiblər, qadına qadın” zərbi–məsəlinə uygunlaşma nəticəsində yüz illərdir formalaşmış qadın–kişi münasibətlərinə yeni baxışlar gətirmək iddiası yoxdur və ola da bilməz bu yazılarda. O, milli şüurumuzdakı incəliklərə çox yaxşı bələddir. Bizə xas cəhətləri yaddan, özgələrdən ayırmağı bacarır. O, özgəni, yadı heç yaxına da buraxmır. Bu baxımdan onun yaradıcılığının üçüncü mərhələsi – uşaqlar üçün olan hekayələri daha diqqətəlayiqdir. Nəsillərin bir–birini əvəz etdiyi, daim inkişaf edib deyişən dünyamızda bu günün uşaqları sabahın milli məfkurə daşıyıcılarıdır. Onları milli – mənəvi dəyərlərimizin işığında yetişdirmək üçün Eluca xanım uşaqlara saflığın, bədii təfəkkürün açarı nağıllar danışmağı çıxış yolu sayır. Çünki nağılla böyüyən uşağın nağıla aludə olması onun ömrünə yabancı təsirlərin girməsini önləyir. İllər ötdükcə öz əqli təcrübələrinə əsaslanaraq məntiqi fikirlər yürüdən uşağın daxilində ilk yaradıcılıq işartıları sezilir.Elucanın uşaq hekayələrindəki qəhrəmanların dili olduqca sadə, sadə olduğu kimi də gözəldir. Bayaqkı uşaq təfəkkürünün yavaş–yavaş inkişaf etməsi prosesini uşaq dili ilə olduqca səmimi bir biçimdə anladır.Onun bu üç bölümdə toplanan yaradıcılığı haqqında məlumat verdikdən sonra çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına nəzər saldığımız zaman görürük ki, Eluca ədəbiyyatda çoxundan fərqlənir. Bu fərqlilik özünü təkcə onun yaradıcılığında biruzə vermir, çünki o, digərlərindən fərqlənməsəydi, yaradıcılığında bu cür kiçik formatlı yazılarla böyük fikir ifadə edə bilməzdi və onun yazıları belə uğurlu alınmazdı.
